«Жасыл экономика» – Қазақстанның саналы таңдауы

Соңғы жылдары табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға көбірек көңіл бөлінуде, үкімет жаңартылатын энергия көздерін көбірек пайдалану және климаттың өзгеру қаупіне жедел ден қою шараларын қабылдауда. Қазақстан көптеген елдер сияқты экологиялық проблемаларға үлкен мән береді.

Соңғы бірнеше онжылдықта экономикалық даму қарқынды жүріп келеді, адамның өмір сүру сапасының стандарттары жақсарып, демографиялық өсу қарқыны үдей түсті, бұл табиғи ресурстардың сарқылуына әкелді. Бүгінгі таңда планетаның көптеген елдері өндірістік экономикалық өсуден болатын экологиялық шығындарды түсіне бастады, осыған байланысты кейбір елдер тұрақты дамудың әртүрлі тұжырымдамаларына, «жасыл» экономика моделін қолдануға көшуде. Оңтүстік Корея осы бағытта бірінші болып «жасыл даму» тұжырымдамасын ұлттық стратегия ретінде іске асыруды жариялады. Қазақстан да өзге елдермен қатар «жасыл» экономикаға өту тұжырымдамасын да қабылдады.

Жасыл экономика – қоғамның әл-ауқатын сақтай отырып, табиғи ресурстарды тұрақты пайдалануға бағытталған экономика, бұл түпкілікті тұтынылатын өнімдердің өндіріс циклына оралуын қамтамасыз етеді. «Жасыл» экономиканың бірінші кезектегі бағыты – қазіргі кезде сарқылуға ұшырайтын ресурстарды үнемді тұтыну (пайдалы қазбалар – мұнай, газ), сонымен бірге сарқылмас ресурстарды ұтымды пайдалану.

VI Астана экономикалық форумында сөйлеген сөзінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: «Жасыл энергияға көшу, жасыл технологияларды енгізу – бұл жаһандық экономиканың өсіп келе жатқан векторы. Қазақстан өз  жерінде орасан зор табиғи ресурстардың, оның ішінде көмірсутектердің болуына қарамастан, жаңартылатын энергия көздерін белсенді түрде дамытуға ниетті. Біздің 2050 Стратегиямызда осындай міндеттер қойылған. Біз жыл сайын «жасыл жаңғырту» қорларына ұлттық ЖІӨ-нің 2 пайызы мөлшерінде қаражат салуға ниеттіміз. Мұның бәрі біз қабылдаған жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасында көрсетілген».

Еліміздің «жасыл экономикаға өту» тұжырымдамасын іске асыру үшін инвестициялар қажет, оны іске асыруға қажетті жалпы инвестициялар 2014-2050 жылдар аралығында жылына орта есеппен 3-4 миллиард долларға бағаланады. Қаржының басым бөлігі жеке инвесторлардан тартылады деп жоспарлануда.

Бірінші негізгі салада Қазақстан өршіл мақсаттар қойып, оған жету үшін шаралар қабылдайды. Жаңартылатын энергия көздеріне күн электр станциялары, биоотын қондырғылары, жел электр станциялары, су электр станциялары және басқа да электр станциялары жатады. Географиялық орны мен климаттық жағдайын ескере отырып, Қазақстан күн, жел және су электр станцияларын пайдалануға баса назар аударады. ҚР Энергетика министрлігінің мәліметтері бойынша, өткен жылдың соңында Қазақстанда жалпы қуаттылығы 1050,1 МВт болатын 90 жаңартылатын электр станциясы жұмыс істеді (оның 19-ы жел, 30-ы күн және 38-і электр станциялары). Биылғы жылы жалпы қуаттылығы 605,5 МВт болатын тағы 18 жаңартылатын энергия нысанын пайдалануға беру жоспарланып отыр. Қазақстан 2030 жылға қарай елдің энергия жүйесінде жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды 10%-ке дейін арттыруды көздеп отыр, бүгінде бұл көрсеткіш 1%-тен сәл асады.

Тағы бір негізгі бағыт – қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру. «Жасыл» экономикаға көшу тұжырымдамасына сәйкес, елдегі қалдықтарды қайта өңдеу үлесін 2030 жылға қарай 40%-ке дейін, ал 2050 жылға қарай 50%-ке дейін арттыру керек. Елде жылына 5-6 миллион тоннаға дейін қатты қалдықтар шығарылады. Қалдықтарды басқарудың кешенді жүйесінің жоқтығынан, қалдықтардың көп бөлігі өздігінен үйінділерде қалады, әсіресе ауылды аймақтарда. Бұл сапасыз менеджмент пен қалдықтарды өңдеу жүйесінің дамымағандығымен үйлеседі. Осыған байланысты Экологиялық кодекске қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу саласын дамытуға бағытталған түзетулер енгізілді. Сондықтан 2016 жылдан бастап полигондарда мына заттарды көмуге тыйым салынды:

- құрамында сынап бар шамдар мен құрылғылар;

- металл сынықтары;

- қалдық майлар мен сұйықтықтар;

- батареялар;

- электронды қалдықтар.

Өткен жылдың 1 қаңтарынан бастап пластмасса, макулатура, картон және қағаз қалдықтары, әйнек шығару туралы тыйым күшіне енді. Келесі жылдан бастап құрылыс қалдықтары мен тамақ қалдықтарын шығаруға тыйым салу жоспарланып отыр.

Қалдықтарды қайта өңдеу мәселесі тікелей мемлекетке, оның қандай заңнамалық базаны дайындайтынына, инвесторларды қоқысты қайта өңдейтін зауыттардың құрылысын қалай ынталандыратынына байланысты. Осыдан кейін бәрі азаматтардың қолында, егер барлығы қоқыстарды сұрыптап жатса, құрамында сынап бар шамдар мен батареяларды арнайы контейнерге құйып жатса, егер қалада немесе ауылда мүмкіндік болса болса, макулатура мен пластмассаны қайта өңдеуге қайтару керек, ал полиэтилен пакеттерін пайдалану барынша азайтылғаны жөн. Қатты қалдықтарды бөлек жинаудың жоғары деңгейі оны қайта пайдалануға мүмкіндік береді, ал төменгі деңгейі қолайсыз, сондықтан балалық шақтан бастап қалдықтарды сұрыптауға үйрету маңызды. Еуропа елдері қоқыстарды іріктеп жинауға ондаған жылдарда қол жеткізген.

Биыл «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне энергия қалдықтарын басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданды. Заңды қабылдау қатты тұрмыстық қалдықтарды энергиямен пайдалану тұжырымдамасын анықтайды, оларды термиялық өңдеуге арналған объектілердің жұмысына қажетті талаптарды белгілейді, қатты қалдықтармен жұмыс істейтін электр станцияларын қолдау тетіктерін енгізеді және инвесторлардың осы сегментте жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар жасайды.

Қазақстан, көптеген елдер сияқты, климаттың өзгеруі мәселесіне үлкен мән береді. 2015 жылы желтоқсанда жаһандық жылынуға қарсы тұру үшін Жер атмосферасына парниктік газдар шығарындыларын азайтуға бағытталған 1997 жылғы Киото хаттамасының орнына климат туралы Париж келісімі жасалды. Алғаш рет Париж келісімі климаттың өзгеруіне тосқауыл қою үшін барлық әлемдік державаларды біріктірді және әзірленген келісім 2016 жылдың 4 қарашасында күшіне енді. Париж келісімі – БҰҰ-ның климаттың өзгеруі жөніндегі шеңберлік конвенциясы шеңберінде, ол іске асырыла бастаған атмосферадағы көмірқышқыл газын азайту жөніндегі шараларды реттейді. Келісімнің негізгі мақсаты – индустрияға дейінгі дәуірге қатысты планетада орташа температураның 2 градустан жоғары көтерілуіне жол бермеу және мүмкін болса, оны 1,5 градусқа дейін төмендету. Кейінірек Америка Құрама Штаттары Париж келісімінен бас тартты, оның шығуын ел үшін әділетсіз экономикалық салдармен түсіндірді. АҚШ Мемлекеттік хатшысының сөзіне қарағанда, олар соңғы жылдары атмосфераға шығарындыларын азайтуға қол жеткізді, өйткені парниктік газдар шығарындыларының жалпы мөлшері 2005 жылдан 2017 жылға дейін 13%-ке азайды. Сондай-ақ, ел «жасыл» энергетика саласындағы зерттеулерді, инновацияларды енгізуді және атмосфераға шығарындыларды азайтуды жалғастырады.

Қазақстан 2016 жылдың 2 тамызында Париж келісіміне қол қойып, кейін оны ратификациялады. Келісімге сәйкес, Қазақстан 2030 жылға дейін парниктік газдар шығарындыларын 15% азайтуға міндеттеме алды. Алайда, бұл жылдам процесс емес, оны жүзеге асыру үшін күрделі салымдар мен проблеманы шешуге жаңашыл көзқарас қажет.

ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мирзағалиевтің айтуынша, қазіргі кезде Қазақстандағы ауаны ластайтын негізгі заттар көлік және энергетика салалары болып табылады, экожүйелерге жүктеме жыл сайын артып келеді, ал табиғи көміртекті раковиналарсыз, яғни ормандарсыз парниктік газдардың концентрациясы тек өсе түседі.

Президент өзінің биылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында елді көгалдандыру мәселесін назардан тыс қалдырмады, сондықтан Қ.Ж.Тоқаевтың айтуынша, 5 жыл ішінде 2 миллиардтан астам ағаш отырғызу жоспарланып отыр. Ормандарды отырғызу, оларды қорғау және оларды дұрыс ұстау Қазақстандағы көмірқышқыл газының орнын толтырады. Бұл акция ауаны тазартуға ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның биологиялық әртүрлілігіне де тиімді әсер етеді, сонымен қатар ғаламдық жылынумен күресуге көмектеседі. Алайда, отырғызатын ағаштарды таңдауға да жауапкершілікпен қарау керек, аймақ экожүйесіне қолайлы ағаштарды таңдау керек, сонымен қатар қазірдің өзінде отырғызылған жасыл желектерге күтім жасау жүйесін жетілдіру қажеттілігін атап өткен жөн.

«Табиғат – бұл біздің ата-бабаларымыздан мирас болған нәрсе емес, ұрпақтарымыздан қарызға алған нәрсе». Жалпы алғанда, адам өміріндегі заттарды, мейлі ол киім болсын, тамақ болсын, ұтымды пайдалану индикативті немесе уақытша емес, жүйелі болуы керек.

Басқа елдермен қатар, Қазақстан да тұрақты даму шараларын қабылдауда, бірақ табысқа жету мемлекеттің, бизнестің және азаматтардың бірлескен күшіне байланысты. Кәсіп бизнес пайдасын экологиялық тазалықтан жоғары қоймауы керек болса, мемлекет барлық қажетті инфрақұрылымды құруы керек, ал азаматтар жеке тұлға және қоғам ретінде жауапкершілікті мәдениетті түрде дамытуы керек, бұл табиғат пен адамның үйлесімді тіршілігіне әкеледі. Ал тұжырымдама өз кезегінде өзгеріп отыратын сыртқы жағдайларға байланысты жетілдіріліп, нақтыланып отырады.

Еркежан Арын